Alt işverenlik ilişkisinin muvazaalı olup olmadığına ilişkin inceleme, esasen yargısal ve idari olmak üzere iki ayrı kanaldan yapılabilmekte olup, idari yönden yapılan incelemeye karşı da yargısal denetim olanağı bulunmaktadır.
Alt İşverenlik İlişkisindeki Muvazaalı Haller İçin Yargısal İnceleme
Alt işverenlik ilişkisinin muvazaalı olup olmadığına ilişkin yargısal inceleme, işçilerin açtığı bireysel alacak veya işe iade davalarında söz konusu olabileceği gibi, işçi sendikaları tarafından da muvazaanın tespitine ilişkin açılacak davalarda gündeme gelebilir. Haklarının ihlal edildiğini düşünen işçilerin muvazaanın tespiti talepli dava açmalarına ya da iş müfettişlerinin raporuna karşı işverenler tarafından açılan itiraz davasına müdahil olarak katılma talebinde bulunmalarına da hukuken engel bulunmamakla birlikte, bu örneklere uygulamada daha az rastlanmaktadır.
Bireysel alacak davalarında işçinin iddia ve talebi üzerine muvazaa konusu incelenmekle birlikte, işçinin bu yönde bir iddia ve talebi olmasa bile yargı organınca muvazaa durumu göz önünde bulundurulmaktadır. Zira muvazaa durumunda görünürdeki alt işverenin gerçekte işverenlik sıfatı olmadığı ortaya çıktığından, bu konu husumet tayinine ve dolayısı ile kamu düzenine ilişkindir. Nitekim Yargıtay kararlarında da, davalılar arasında geçerli bir asıl işveren - alt işveren ilişkisinin bulunup bulunmadığı ve ilişkinin muvazaaya dayanıp dayanmadığı hususunun re’sen araştırılması gerektiği belirtilmektedir.
Yargı kararlarında alt işverenin;
üstlendiği mal veya hizmet üretimi için belirli bir organizasyona, uzmanlığa ve hukuksal bağımsızlığa sahip olmaması,
üretim ya da hizmet sunumuna ilişkin ekonomik faaliyetin bağımsız yönetimini üstlenmemesi,
üretim araç ve gereçlerinin asıl işverene ait olması
gibi kriterler, alt işverenlik sözleşmesinin muvazaalı olduğunu ve özellikle işçi temini amacına yönelik olduğunu gösteren kriterler olarak dikkate alınmaktadır.
Uygulamada, iş sözleşmesi sona eren alt işveren işçisinin iş sözleşmesinden doğan alacaklarını doğrudan asıl işverenden talep ettiği muvazaa iddialı alacak davalarına ve asıl işverenin kadrosuna iade edilme talebini konu alan muvazaa iddialı işe iade davalarına sıkça rastlanmaktadır. Bu tür bireysel davalara dayalı yargısal inceleme sonucunda verilen karar yalnızca ilgili işçi açısından bağlayıcıdır, alt işverenlik ilişkisinin geneli ve aynı işyerindeki diğer işçiler ile ilgili bağlayıcı bir hukuki sonuç doğurmamaktadır. Bu nedenle, bu konuda iş müfettişlerince yapılan incelemeler önem taşımaktadır.
Alt İşverenlik İlişkisindeki Muvazaalı Haller İçin İdari İnceleme (İş Müfettişi İncelemesi)
Muvazaa olgusunun iş müfettişleri tarafından idari yönden incelenmesi iki şekilde yapılabilir.
İş Müfettişinin Genel Yetkisi Kapsamında Muvazaa İncelemesi (İş Kanunu madde 91-97)
Bu incelemeler, belirli bir ihbar veya şikayet üzerine olabileceği gibi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yürürlüğe konulan yıllık Genel Çalışma Planı ve bu plan çerçevesinde müfettişlere verilen teftiş programları kapsamında da olabilir.
Teftiş, denetleme ve incelemeler sırasında işverenler, işçiler ve bu işle ilgili görülen başka kişiler; izleme, denetleme ve teftişle görevli iş müfettişleri ve işçi şikayetlerini inceleyen bölge müdürlüğü memurları tarafından çağrıldıkları zaman gelmek, ifade ve bilgi vermek, gerekli olan belge ve delilleri getirip göstermek ve vermek; iş müfettişlerinin görevlerini yapmaları için kendilerine her çeşit kolaylığı göstermek, bu yoldaki isteklerini geciktirmeksizin yerine getirmekle yükümlüdürler.
Çalışma hayatını izleme, denetleme ve teftişe yetkili iş müfettişleri ile işçi şikayetlerini incelemekle görevli bölge müdürlüğü memurları tarafından tutulan tutanaklar aksi kanıtlanıncaya kadar geçerlidir. İş müfettişleri tarafından düzenlenen raporların ve tutulan tutanakların işçi alacaklarına ilişkin kısımlarına karşı taraflarca otuz gün içerisinde yetkili iş mahkemesine itiraz edilebilir.
Kanun hükümlerinin tam ve gerektiği gibi uygulanabilmesi için işyerlerini teftiş ve denetlemeye yetkili iş müfettişlerinin gerekli görmeleri ve istemeleri halinde, zabıta kuvvetleri, bu iş müfettişlerinin görevlerini iyi bir şekilde yapabilmelerini sağlamak üzere her türlü yardımda bulunmakla yükümlüdürler.